◄ Index ◄ Wie is Penterbak? Wat is een penterbak? Meubelmaker ► Winkel ► Vraag en Antwoord ►
Dit is de penterbak van houtzaagmolen De Eenhoorn. Maar...
Bij paltrokmolen De Eenhoorn wordt gebruik gemaakt van een stalen bootje om de stammen uit het balkengat te halen. De Penterbak. De zware eiken en iepen stammen, die soms al jaren in de dikke prut op de bodem liggen te wachten op hun zaagbeurt, worden met behulp van de penterbak aan de oppervlakte gebracht.
De penter, een stok met een ijzeren platte punt wordt met een sleg in het midden van de stam geslagen. Op de zijkant van de punt zit een ring waaraan een ketting of een kabel is bevestigd die op de winderij midden op de boot vast zit. Na een beetje wrikken en sjorren, komt de stam met behulp van de windlier aan de oppervlakte.
Daarna wordt de stam aan de zijkant van de penterbak vastgebonden en naar de helling of de molenkraan gevaren.
Vrijwel elke houtzaagmolen heeft een penterbak in het water liggen. Maar er is bijna geen penterbak hetzelfde. De stalen penterbak van De Eenhoorn is waarschijnlijk gebouwd in de vijftiger jaren van de vorige eeuw.
Bij paltrokmolen Mijn Genoegen in het Openluchtmuseum in Arnhem, dobbert een houten bootje rond de molen die nog wel wat weg heeft van de tekening hier onder.
Maar... hoe komen de houtzagers eigenlijk aan die penterbak en waar komt 'penteren' eigenlijk vandaan?
Op zoek op het internet leverde dit de volgende resultaten. Vereniging De Binnenvaart heeft op haar website een woordenlijst met alle mogelijke scheepstermen, onderdelen en gebruiken. Tot mijn verbazing kwam ik de onderstaande verklaring tegen:
~penterbak(je), penterschouw:
Vrijwel rechthoekig vaartuig dat men in balkengaten gebruikte om boomstammen te verplaatsen. De uitvoering van dit vaartuig kan nogal verschillen. Meestal zijn ze voorzien van een lier. Soms van een kraanbalk met daaraan een soort schaar/knijper waarmee de boomstammen gegrepen werden. zie ook penterbak.nl.
Dat wilde ik dus helemaal niet weten. De Binnenvaart heeft mijn website gevonden en blindelings alles overgenomen van mijn eigen bewering. Wat ik wil weten is: waar die naam 'penteren' vandaan komt. Enteren dat kennen we van de brutale piraten die andermans schip met ankers bestookten en langszij trokken om dat schip te kunnen kapen. Is penteren dan net zoiets?
Een speurtocht in de woordenlijst van Vereniging De Binnenvaart leverde de verrassende termen op:
~kattakel, pentertakel:
takel waarmede men het anker kat. Gerelateerde term: katrol, katbalk.
~katbalk, :
1> over het voorschip uitstekende zware balk waaraan het anker opgehesen kan worden. De katbalk op de oude zeegaande schepen bevat vaak drie schijven. Deze kon in combinatie met een katrol een gijntakel vormen. Zie ook dovejut.
~katrol:
1> drieschijfsblok met haak.
Ook katblok, katteblok, katrolblok of kip genoemd.
In deze zin van het woord wordt er verband gelegd met het katten/penteren van het anker met behulp van de katbalk. In deze katbalk bevonden zich drie schijven waarmee in combinatie met de drie schijven in de katrol een gijn samengesteld kon worden. Met deze zesde-last-takel werd het anker dan tot tegen het bovenboord van het schip gehesen.
~penter:
mogelijk zeevaartterm: kort stuk ketting of touw waarmee het anker tegen het boord vastgezet, gekat werd.
~penteren:
zeer onbekende term voor het katten van het anker.
~pentertakel, pentertalie:
zeer onbekende term voor een kattakel.
~katten:
3> kippen, penteren: het (stok)anker optakelen en/of het anker onder de boegspriet, kluiverboom, kranebalk, botteloef, of katbalk, of tegen het voorschip, zeevast zetten.
4> een katting maken. Aan het ankerkruis een tweede, meestal klein, anker binden. In de binnenvaart weinig toegepaste methode. Het tweede anker wordt in de zeevaart katanker genoemd.
Penteren is dus: het langszij hijsen van het scheepsanker.
De kattakel komt ook als pentertakel in de woordenlijst voor, maar ik vind bij een van de gevonden afbeeldingen ook de term Penterbalk. Met deze penterbalk werd het stokanker naast de scheepsromp opgehesen en vastgezet.
Een gekat anker hangt aan een katrol (B) of pentertakel aan de penterbalk (A)
Een tekening van Willem van der Velde d.J.
Het anker is bovengehaald en wordt met de penterbalk en katrol opgekat.
Nu krijg je een voorstelling hoe dat katten in zijn werk ging. Mede door de hieronder gevonden afbeelding van een gevaarlijke klus.
Vertaling onderschrift: Een zeeman staat op de balk van het anker, vermoedelijk om de haak van de katrol vast te maken. Twee andere ankers worden door stroppen op hun plaats gehouden.
Bovenaan op de afbeelding steekt de kat- of penterbalk uit het schip waaraan het katblok hangt. Hopelijk was de zee niet zo woest als afgebeeld. De penterman hierboven zou wensen dat er even een bootje langszij kon komen om hem te helpen. Als dit katten voor de rede zou gebeuren voor het vertrek van het schip dan is deze mogelijkheid helemaal nog niet zo'n gek idee.
Het anker wordt met een kaapstander, binnen in het schip, opgetrokken.De penterman haakt het katblok aan de bovenkant van het anker vast, dat wordt omhoog getrokken en op zijn plaats met een vaste lijn gezekerd. Daarna wordt het ondereind van het anker aan de katrol vastgebonden om het opzij te trekken naast de andere ankers.
Een fragment uit een schilderij van Willem van der Velde d.J.
Ik vond nog enkele beschrijvingen met een afbeelding.
~katanker, tuianker:
1> in de binnenvaart: stokanker zonder stok en met maar één (anker)arm, dat gebruikt wordt als walanker. Vooral in de zuidelijke streken ook propanker genoemd.
2> in de zeevaart: een klein anker dat gebruikt werd om een katting te maken.
Het katanker werd dus gebruikt om de kruising van het stokanker aan te pikken om deze aan de kattakel te kunnen vastzetten. De ring met de ketting komt mij wel heel bekend voor. Deze zit ook aan onze penter. En jawel hoor. Ik vind waar ik naar zocht.
ankerboot.
~ankerschuit:
1> vaartuigje waarmee een vlot verankerd wordt.
2> schuitje waarmee een gierpont verankert is.
3> ankerboot: forse roeiboot waarmee ankers van bijvoorbeeld baggermolens e.d. uitgebracht werd.
Gefotografeerd in De Zaan door Jacob Olie.
In het midden van de boot staat een lier om het anker neer te laten of op te halen. Op de achtersteven van de boot zit een dikke schijf.
Nog even terug naar de voorganger van de penterbak in het balkengat van De Eenhoorn.
Balkengat bij de elektrische zagerij en het molenaarshuisje bij De Eenhoorn.(ca. 1940)
De penterboot van "Houtzagerij De Eenhoorn" ligt met een gepenterde stam voor de sleephelling van de elektrische zagerij. Op de boot ligt de winderij. Voorzien van twee windassen met palrad. Met behulp van een losse handspaak kon aan beide zijden van de boot gepenterd worden. De onderdelen van deze winderij hebben we nog steeds en een reconstructie van de bovengetoonde penterbalk is nog een klusje voor in de toekomst.
~PENTERMAN: Een beroep? Een functie binnen de scheepvaartwereld? Kijk voor de grap eens in het telefoonboek.
Conclusie:
De penterbak is het geleende ankerschuitje uit de scheepvaart of de houtvlotterij en is zijn eigen leven gaan leiden in de balkenhavens van de houtzagerswerven en later bij de houtzaagmolens en daarmee waarschijnlijk al veel ouder dan de houtzaagmolens. Want hout zagen en varen deden we al eeuwen eerder.
nieuw: 24-12-2016 /watiseenpenterbak.html