◄ Index ◄ Penterbak modelbouw ◄ De Vrouwenakker ▼ Tuinmolen ► De Kleine Veer ►
Model: Paltrokmolen De Eenhoorn Schaal: 1:20 Bouwjaar: 1993 Bron: Eigen opmetingen en werkschetsen.
Voorwoord.
Ik was op zoek naar informatie voor de afbouw van het model van de Vrouwenakker. In maart 1992 kwam ik bij toeval in contact met Stichting Molens Zuid-Kennemerland te Haarlem. Deze stichting onderhoudt en beheert de molens van de gemeentes Haarlem en Heemstede. Een bezoek aan hun werkplaats volgde. Aan modelbouw deden ze niet veel maar ze hadden wel zelf een paltrokmolen in beheer. De Eenhoorn. Ik werd uitgenodigd om zaterdags eens te komen kijken. Met de daar verkregen informatie kon het model van "de Vrouwenakker" worden afgebouwd.
Door het contact met de SMZK werd mijn molenhobby uitgebreid naar de buitenlucht en was ik sindsdien elke woensdagavond op de werkplaats van de SMZK te vinden en op de zaterdag assisteerde ik vrijwillig molenaar Frits van der Heijden op de Eenhoorn.Besloten werd om de Eenhoorn in model na te gaan bouwen. Er werd gekozen voor een grotere schaal dan de eerdere modellen om de details beter tot hun recht te laten komen. Probleem was alleen dat er geen modelbouwtekeningen beschikbaar waren van de Eenhoorn. Dat betekende dat er zelf ingemeten moest worden. Week na week verschenen er meer en meer maten en detailschetsen op papier. Dit resulteerde in een dikke ringband met een schat aan informatie. Deze informatie wordt tot op heden nog steeds geraadpleegd voor een technische wijziging of aanvulling op de molen zelf.
Hier onder volgt een uitgebreide reportage van de opbouw van het schaalmodel voorzien van een hoop technische termen.
Mocht u na het zien van de foto's het schaalmodel zelf willen zien, dan is een bezoek aan molen de Adriaan in Haarlem een must. Het model staat daar alweer enige jaren te pronken op de modellenexpositie. Een bezoek aan De Eenhoorn in Schalkwijk is ook een aanrader. Voor informatie zie boven.
De fundering en het kruiwerk.
Paltrokmolens zijn 'onderkruiers'. Het hele molenlijf kan in het rond worden gedraaid om zo de wind in de zeilen te krijgen. De paltrokmolen heeft hiervoor een geheel eigen vorm van steunpunt en kruiwerk. Hierboven is de ringmuur te zien met daarop de eiken rolvloer. Daar bovenop ligt de rolring voorzien van 44 iepenhouten rollen. Aardig detail: De rollen zijn vervaardigd uit het hout van een oude kruirol van de Eenhoorn.
De ringmuur is gemaakt van polyurethaanplaat of Ureol-blokmateriaal, de voegen zijn erin gegraveerd, met grijze verf zijn de voegen ingekleurd waarna met steenrode verf de bakstenen in kleur zijn gebracht.
Samenstellen van de rollenwagens. Twee velgen met daar tussen 5 of 6 dammen. 8 wagens, gekoppeld met ijzeren strippen, vormen de hele rolring.
De rollen worden van asjes voorzien die later vlakgebogen tegen de buitenvelg worden vastgezet.
In het centrum van de molen staat de koningspoer of -stiep. Daar bovenop ligt een houten plaat. Op de plaat liggen de twee kruisbalken, diagonaal versterkt door 4 zwaardbalken die weer zijn voorzien van 4 spruiten die samen de rolvloer op zijn plaats houden. Over de kruisbalken heen wordt de koning geplaatst. Een enorm dik blok eikenhout. De pen van de koning is het centrale draaipunt van de onderkruiende paltrokmolen.
De koning in het midden van de zware kruisbalken. In werkelijkheid zijn de hoeken van de koning behoorlijk afgerond door de beperkte stammaat. Vandaar dat er bij de Eenhoorn 4 consoles op de kruisbalken en tegen de koning zijn geplaatst. Op de resten van de hoeken en op de consoles rust de kraag van het rollenkruiwerk.
Rond het afgeronde deel van de koning ligt een houten kraag voorzien van 44 spaken of spoorstokken. Deze stokken houden de rollenwagen op de ringmuur.
De spoorstokken zitten op de rollenwagens over de kalven vastgespijkerd.
Op de ronde plaat van de koning rust het nagenoeg volle gewicht van de molen. Met een kussenblok of brasem voorzien van sluitstukken en wiggen is het mogelijk om de molen op het midden af te stellen. Deze voorziening is bij de Eenhoorn te vinden maar komt normaal niet voor.
Hier zijn alle onderdelen van de voorgaande foto samengesteld. Achter het stokje zit het blok van het smeergat.
De brasem zit met een visbekverbinding onder de sleutelbalk ingelaten en deze kan zo geen kant meer op.
Links en rechts van de sleutelbalk liggen de kotbalken. Op afstand gehouden door de kotvloerbalken. Hieroverheen worden later de kotvloerplanken getimmerd. De kotbalken vormen de basis van de kast of het molenlijf. De kotvloer kun je ook de zaagselvloer noemen. In het kot (de ruimte onder de zaagvloer) was de kotjongen actief met het weghalen van het zaagsel. De ruimte binnen de ringmuur wordt de hel genoemd. Bij een hoogwaterstand rond de molen staat de hel al vrij snel onder water. Een bezoek aan deze hel levert geheid een nat pak op. Je hebt er eigenlijk ook helemaal niets te zoeken.
De sleutelbalk ligt uitgevuld met een slof op de achterkant van de overring. Of nee... de overring hangt aan de sleutelbalk.
De kast.
De voorbereiding van de kast. Met behulp van een bouwtekening, gemaakt aan de hand van de vele opmetingen, worden de stijlen en regels met pen-en-gat verbindingen inelkaar gezet. Tussen de regels worden de veldkruisen geplaatst in simpele uitsparingen (de borstverbinding) en vastgespijkerd.
De Eenhoorn is duidelijk een later gebouwde paltrokmolen. Vergelijk de constructie van deze romp maar eens met die van De Vrouwenakker of Het Amsterdamsche Wapen.
Op de foto hierboven is de buitenkant van de kast al aardig gereed. De sleutelbalk ligt onderin de constructie op de overring door het midden van de kast. De overring is het laagst liggende of eigenlijk laagst hangende deel van de molen. De overring wordt bij de bouw van een paltrokmolen uitgevuld op de kruirollen zodat hij later iets komt te zweven. Aan beide zijden van de sleutelbalk liggen de 2 kotbalken waar de hoekstijlen weer op staan. Nee... om het weer wat ingewikkelder te maken, er staat niets, de kotbalken en de overring 'hangen' aan de hoekstijlen.
Een detail van de hoekstijl met twee regels en de veldkruisen. Duidelijk zijn de gerestaureerde delen te zien, uitgevoerd in eikenhout. De pen-en-gat verbindingen zijn genageld met houten pennen. De toognagels.
Op de één na bovenste regel in het voor en achterbint liggen de twee krukzolderbalken. Daar dwarsoverheen liggen de 4 pollenbalken. Hier worden later de krukas-pollen ingelaten die onderdeel zijn van de krukas lagering.
Op de toppen van de hoekstijlen worden de daklijsten ingelaten. Daartussenin liggen, hier vanaf de achterkant gezien, de achterbalk, de penbalk en de steunderbalk. Aan de voorzijde ligt het windpeluw met daarop de keerstijl met steunbeer- en de weerstijl. Daarbovenop de voorkeuvelensbalk die fungeert als wolfsdaklijst en vooral het zware molenasgat versterkt.
De kap wordt afgesloten met 4 kapspanten waaroverheen later de kapplanken gepotdekseld op vastgetimmerd worden.
De zaagvloer van de paltrok balkenzager is opgebouwd uit 4 vloerliggers. Daartussenin liggen dwarsbalken ingelaten die triemen worden genoemd. Met een tussenafstand van ca 1,3 meter in werkelijkheid. De hele vloer wordt later afgetimmerd met planken. Op de uitsparingen van de zaagramen en het krabbelwerk na.
De triemen worden ingelaten met een halfhouts pen en loefverbinding. De kopmaat van de triem draagt daarmee volledig in de vloerbalk.
De buiten de kast uitstekende zaagvloerbalken worden aan elke kant door 4 steunberen gestut. De steunberen staan met een grote bekverbinding op de overring.
Een tussenresultaat.
Dwars door de kast heen ligt de zaaggrond -vloer of sleestelling. De werkvloer van de paltrokmolen, recht gehouden door 8 steunberen. In het hart van de kast staat de koningstijl met daarop de koningsbalk. Op deze enorme dikke dwarsbalk hangt of steunt een groot gedeelte van de kast. Op de koningsbalk staat een standvink die een tweede lichtere koningsbalk opvangt. Deze balk ondersteunt het gewicht van de krukzolder, de krukas met wiel, en de zaagramen. Dit gewicht wordt zo afgevoerd naar het midden van de koningsstijl en ontlast daarmee de oplegging van "de zware binten". Dit is de oude benaming voor de hierboven in eikenhout uitgevoerde regels.
Bovenop geven de kapspanten de molen al zijn karakteristieke vorm.
Een kijkje in het midden van de kast. Hier is de ophanging van de paltrokmolen iets duidelijker te zien. De koningsstijl, samen met twee korbelen of steunberen, onder het peluwstuk die de koningsbalk ondersteunt. Daarop de standvink die de krukzolderbalken draagt. Onder de koningsstijl, en op de sleutelbalk, ligt een opzetwig. Door het op spanning brengen (opzetten) van de koningsstijl, drukt de koningsbalk de kast omhoog en komt de overring los van de rollen. De hele molen zweeft als het ware boven de rollen. Alleen door het onbalans, veroorzaakt door het zware wiekenkruis, rust de molen nog voor een klein deel aan de voorzijde op de kruirollen.
De werkvloer van de Eenhoorn. 6,35 x 16,5 meter. Een dikke 100 vierkante meter planken.
Gelukkig is dit voor het schaalmodel hierboven 400 keer kleiner.
De bovenas.
Proefmodel van de askop en de bovenas.
Een schaalmodel moet nog wel eens meegenomen worden en dan is transport van een model met een wiekenkruis van een meter doorsnede vrij lastig. Om die reden is besloten om de as en de askoppen afzonderlijk te maken. Alleen mag na montage niet blijken dat de onderdelen zijn samengesteld. Dit resulteerde in de bouw van een proefmodel en een gietmodel. Op de bovenstaande foto is het proefmodel gereed. De as, de asbussen de steunflenzen, de ribben en de ster zijn in de juiste maten uitgevoerd.
Daarna werd er een mal voor de gieterij gemaakt alleen zonder de ster. De askopdelen zijn nu vervaardigd rondom een vast kern. Er werd ook een losse kern afgeleverd bij de gieterij. Na het afdrukken van het gietmodel in Belgische aarde werd de losse kern in de uitsparing van de afdruk gelegd. Zo werden de asgaten opgevuld en meegegoten. Het resultaat ligt eronder maar diende nog stevig nabewerkt te worden.
Proefmodel, gietmodel en resultaat van de bovenas.
De bovenas van de Eenhoorn in drie fases. De bovenste as hierboven is net als de askop van Ureol gemaakt voor de maatvoering. De tweede as is de mal voor de gieterij. Gemaakt van hetzelfde materiaal, maar een paar procent langer ivm. de krimp na het gieten. Onderaan ligt het uiteindelijke resultaat. Een gegoten bronzen as, zojuist afgedraaid op de lagers. Helaas is het geen gietijzer geworden maar evengoed een bloedmooi exemplaar. De doorn aan de voorzijde van de bronzen as is later afgedraaid en voorzien van schroefdraad, zodat de askop, waar de roedes doorheen zijn gestoken, met een klein schroefje aan de as kunnen worden gekoppeld. Een kleine messing ster met een walpen met schroefdraad verbergen het schroefgaatje. De hele as lijkt weer compleet.
Als je molen een metalen as heeft, horen er ook een echte pen- en halssteen in te liggen. Van Arduin- of Belgisch hardsteen werden een tegel, een pensteen en de halssteen gezaagd, geslepen en geschuurd. Voorzien van de nodige steenbedwiggen, stapelingen en spieen werd de boel op zijn plaats gezet en met een beetje reuzel gesmeerd.
De wielen.
De basis voor het bovenwiel bestaat uit 4 eiken kruisarmen die hier voorzien zijn van juiste houtverbindingen. Halfhoutse overkruisingen met loeven, en zwaluwstaarten voor de verankering van de plooistukken.
Dus worden er in de plooistukken ook zwaluwstaat inkepingen uitgehakt met loeven. De plooistukken zelf zijn onderling ook weer stevig aanelkaar gezet. De verbindingen zijn in het model nu niet meer te zien. Deze foto's zijn het enige bewijs dat er evenzeer veel aandacht aan deze detaillering is besteed.
Aan de achterzijde van het bovenwiel worden de velgstukken ingelaten. Hiervoor zijn er in de kruisarmen ook weer uitsparingen ingelaten om de velg- of vellingstukken te borgen.
Aan de voorzijde van het wiel, de kamzijde, werden eveneens de velgstukken vastgezet. Nadat alles was gemonteerd werd met de fuguurzaag en de schuurmachine het bovenwiel netjes rond gemaakt.
Uiteindelijk werden de 75 kamgaten geboord, vierkant gestoken en voorzien van kammen. De kamstaarten en diverse zware bouten houden het geheel stevig bijelkaar.
Het krukwiel of varkenswiel van de Eenhoorn is opgebouwd uit twee iepenhouten platen. Daarin zijn 33 dammen ingewerkt die steun geven aan de 33 pokhouten kammen. Vanaf een werkmal worden de 66 kanten ingesneden.
Daarna worden met de kleinste beitel de damkamers op diepte uitgestoken.
Daarna worden de dammen klemmend ingeschoven. Als ook de andere plaat over de dammen is ingewerkt wordt het geheel rondgeschuurd.
Daarna kunnen de 33 pokhouten kammen worden gepast.
De koppen van de kammen zijn afgewerkt. Zowel de kammen als de dammen zijn in werkelijkheid door een doorgaande draadeind met moeren verankerd in de beide platen.
De krukas.
Voordat de aandrijving geplaatst kan worden zal er eerst een krukas in het model moeten worden ingebouwd. Het belangrijkste onderdeel waar de windhoutzaagmolen zijn ontstaan aan te danken heeft. Het was de krukas die de rondgaande beweging van de molenwielen wist om te zetten in een op-en-neer gaande beweging. Het zaagraam werd sindsdien mechanisch aangedreven en nam het werk over van ca. 30 handzagers.
Op de foto hierboven zijn vier paren van pollen in de pollenbalken ingelaten. In de uitsparingen worden later de metaalhouten geplaatst. Een zeer eenvoudige maar uiterst doeltreffende lagering. De rechte as is gebruikt om de dragende lagers in lijn af te stellen.
De onderzijde van de pollenbalk met de oren van de twee pollen. Opgesloten door 6 wiggen. Bij vervanging of onderhoud aan de krukas zijn de pollen met een paar stevige hamerslagen te verwijderen.
De krukas.
Het heeft heel wat zweetdruppels gekost eer deze fantastische krukas klaar was. Niet gesmeed zoals het eigenlijk wel zou horen, maar vervaardigd uit een massief stuk staal. In mijn Fokkerperiode heeft een collega bankwerker deze krukas gefreesd. Eerst werd het ruwe materiaal tot een kruisprofiel uitgefreesd. ( Een geluk dat de Eenhoorn een vierslagskrukas heeft in tegenstelling tot de meeste paltrokken die een veel gangbaardere drieslags krukas hebben. ) Daarna werd van de vier flenzen alles weggefreesd tot het materiaal van de krukbochten overbleef. Uiteindelijk werden de bochten zelf uitgefreesd. Een klus die nogal moeilijk uit te voeren bleek door de manier waarop het werkstuk opgespannen zat op de freestafel.
Vrijwel geheel vierkant en met een afplatting werd de hele krukas met de hand rondgeslepen. Met behulp van een zelfgemaakte support en een slijpmachine opstelling kon ik de vaste krukaslijn rondslijpen. Deze methode werd ook toegepast voor het slijpen van de lagers aan de krukken. De overige kanten werden met veel geduld zowel rongeslepen als gevijld.
Het boshout om de platting met 2 knuppelstroppen. Daaromheen het varkenswiel ingrijpend in het bovenwiel. De vang is geplaatst. Alle lagers zijn geplaatst. Er zijn 10 paar metaalhouten te tellen. 2 paar van de beide koplagers, 4 paar in de vaste pollen en 4 paar van de wuifelaars of kolderstokken.
Een inkijkje in de kap. Het bovenwiel met de Vlaamse vang voorzien van maanijzers, de pal met contragewicht en de bovenas onder de springbeugel.
Een kijkje op de krukzolder vanaf de rechterzijde. Het sabelijzer, of beter het sabelhout verlaat de krukvloer richting vangbalk. Aan het dwarshoutje op de vloer links is de ketting van de vangstok bevestigd. De paltrok heeft een binnenvang.
Een blik op de raamzolder. De kolderstokken of wuifelaars van de twee achterste zaagramen zijn opgesloten in de draaihoofden van de zaagramen. Rechts achterin ligt de windklos van de kraanwinderij.
Het achterste zaagraam ligt bij de Eenhoorn halfdoorgezaagd plat op de raamzolder. Door een stomme constructiefout kon er niet fatsoenlijk met dit zaagraam gewerkt worden. Tijdens de aanvoer van het te zagen hout moet het vierde zaagraam nog omhoog getild worden. De zaagtanden gaan daardoor in de verkeerde richting door het hout. Het doorvoeren van dit te zagen hout wordt nl. uitgevoerd door de slee en het krabbelwerk van het derde zaagraam. Zo'n 115 geleden werd besloten om het raam uit de weg te ruimen en op de raamzolder te laten meedraaien om zo het krukbalans niet te verstoren.
Aan de voorzijde hangen de andere twee zaagramen. Voorlangs lopen de vangtouwen naar de zaagvloer (linker touw) en naar het schavot (rechter touw). Achterin ligt de sleewinderij.
Nog even een detail. De pokhouten neuten van de zaagramen op de raamzoldervloer. Links de reebalk en een kalf. Per raam zijn er 6 neuten aanwezig die verstelbaar met een wig in de balken zijn ingelaten. Op de zaagvloer zijn eveneens 6 neuten te vinden, maar dan van brons. Dus 48 lagers met 48 strijkplaten voor 4 zaagramen.
Het krabbelwerk.
De smalle zaagslede. Opgebouwd uit 2 liggers, 2 sleehoofden, de pollenbalk en tien slee-pollen. Onder de ligger is een tandheugel bevestigd. Een rondseltje aan de as van het krabbelrad grijpt hierop in.
Het krabbelrad met 340 tandjes, de krabbelstijl links, de krabbelstok daarin draaiend, de krabbelarm trekt en duwt, de krabbelaar pikt de tandjes mee en de pal borgt de gehaalde tanden.
Met de opgaande beweging van het zaagraam trekt de krabbelarm de krabbelstok omhoog. De krabbelaar maakt daardoor een kleine opwaartse beweging waardoor er één of meerdere tandjes worden meegepikt en opgetrokken. De krabbelas maakt een kleine draaiende beweging en de zaagslede schuift per tand een millimeter door. Bij de neergaande slag hebben de zaagtanden weer wat te doen.
Op deze foto staat de krabbelstok in de hoogste positie en is het krabbelrad net doorgetrokken. Achter de spaak van het krabbelrad zie je de eerder genoemde strijkplaten aan het zaagraam zitten.
Nogmaals een overzicht van het voorste krabbelrad. Ook de grote slee heeft zijn eigen krabbelwerk, hier nog net zichtbaar.
Een kijkje op de zaagvloer met de grote slee bij het derde raam, in het midden de koningsstijl, rechts het schulpraam en de kleine slee van het eerste zaagraam.
De hijskraan en de sleewinderij.
Op de raamzolder staat de kraanwinderij. Ook hier wordt de aandrijving verzorgd door de beweging van het zaagraam. De krabbelaar grijpt in op het krabbelrad, de palstok en de pal staan eronder.
De Eenhoorn is een zogenaamde linkskranige paltrok. Staand bij het kruirad staat de hijskraan links op de zaagvloer. Draaiend in een taats onder en met een houten pen boven in de uitlegger. Linkskranig betekent ook dat de zaagslede van links naar rechts verschuift. Bij de Otter, die rechtkranig is werkt alles in de andere richting.
Het hijstouw gaat over één of bij gebruik van een blok over twee schijven in de kraankop en loopt dan door de touwschijven over de uitlegger naar de winderij.
Met de touwschijven is het mogelijk om de kraan te laten zwenken waarbij het hijstouw in één van de richtingen rond de pokhouten schijven wordt geleid.
Hijsen maar...
De kraan is naar achter gezwenkt en de stam is neergelaten op de zaagslee. De man achterin bedient de palstok en de winder.
Twee plaatjes van de zaagvloer.
Tijdens de bouw zijn er helaas weinig foto's van de wieken gemaakt. Maar bij de bouw van Het Amsterdamsche Wapen wordt dit onderwerp uitvoerig behandeld. Hierboven een blik op het schavot met de hekken, de visgraat bekleding op de borstnaald, en toch nog een detail van een end met borden en wervels.
Een bijna gereed model. Het wiekenkruis hier wel goed in beeld, het doorlopende schavot, de kraan, de zaagramen en de luifels.
Alles werkt zoals het hoort, alleen kan er niet mee gezaagd worden. De zwaartekracht werkt jammerlijk niet mee, helaas.
Op een paar kleine details na, zoals een jijnrib met takelblok en de achtergrond met de trapjes, is het model zo goed als gereed. Het schaalmodel is te bewonderen op de modellenzaal van museummolen De Adriaan in Haarlem en ondertussen alweer 18 jaar jong.
◄Index ◄ Penterbak modelbouw ◄ De Vrouwenakker ▲ Top Bouw je eigen tuinmolen ►
update: 29-12-2016