◄ Index ◄ Penterbak modelbouw ◄ De Huizer Molen ▼ Een molenaarskar ► Jan Blanken info ►
Een bonkelaarswiel voor het Cruquiusmuseum
voor het antieke schaalmodel van Jan Blanken
Model: Bonkelaarswiel Schaal: onbekend Bouwjaar: zoek Bron: origineel Opdracht: Cruquiusmuseum Haarlemmermeer
Voorwoord:
In het Cruquius museum in de Haarlemmermeerpolder bevindt zich een schaalmodel van een achtkante stellingmolen met dubbele schepraden. Dit model werd rond 1820 vervaardigd in opdracht van Jan Blanken. Jan Blanken was waterbouwkundig ingenieur (1755 - 1838) en bracht het tot de hoogste baas op waterstaat, Inspecteur- Generaal.
Meer informatie over Jan Blanken is te vinden op de onderstaande link.
www.cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/i000850.html
Meer informatie over het Cruquiusmuseum is te vinden op de onderstaande link.
http://www.cruquiusmuseum.nl/dutchsite/nederlands.html
Op deze pagina kunt u de volledige bouw van een molenwiel volgen. Dit wiel, voor het schaalmodel van Jan Blanken, werd in opdracht vervaardigd voor het Cruquius museum. Het model vertoont nogal wat vraat van de ongewenste houtworm of bonte knaagkever. Eén van de bonkelaarswielen op de koningsspil was zo ernstig aangetast dat het volledig verpulverde. Aan mij de eer en de taak om met behulp van de brokstukken een nieuw wiel te vervaardigen.
Het bewuste schaalmodel vervaardigd voor Jan Blanken staat in het Cruquiusmuseum.
Meer achtergrond informatie betreffende dit model van Jan Blanken vind je hier ►
Een kijkje in de onderbouw.
Twee schepraderen naast elkaar. Vlak vooraan ligt de wervelbalk op het spilkalf. Hier hoort de koningsspil op te staan. Het binnenste scheprad wordt aangedreven via een schijfloop op een op de zijkant van het rad gemonteerde tandkrans. Het buitenste scheprad wordt aangedreven via een horizontale as. Een bonkelaar op de koningsspil ligt tegen de onderkant van het zichtbare aswiel. Op deze as zit wederom een schijfloop die de tandkrans van het grote rad aangrijpt. Deze krans zit buitenlangs op het scheprad gemonteerd. De bonkelaar die de horizontale as aandrijft is vergaan en dient te worden vervangen.
De restanten van het bonkelaarswiel.
Hier valt geen eer meer aan te behalen. In de loop van de jaren is een poging gedaan om de delen bij elkaar te houden. De kruimels zijn voornamelijk van de lijm die de delen nog enigzins bijeen hielden. Het wiel is gemaakt van eikenhout en de kammen zijn van palmhout.
Palmhout:
Palmhout komt , zoals de naam zou vermoeden, niet van de palmboom maar van de bekende buxushaag. Een takje van de Buxus sempervirens wordt in de katholieke kerk ingewijd en uitgedeeld tijdens palmpasen. Daarmee wordt de intocht van Jezus in Jeruzalem herdacht . Het volk zwaaide hem toe met palmbladeren. In onze streken zijn vanwege het klimaat de palmtakken bijna altijd vervangen door buxustakjes.
De staven van een schijfloop in een molenwiel zijn veelal van palmhout vervaardigd. Ook duimstokken en tekenlinealen worden er van gemaakt. Om het wiel zaten nog twee ijzeren banden.
Een reconstructie
De brokstukken zijn in positie gelegd om de maten te kunnen bepalen. Om een indruk te krijgen van het wiel; de buitendiameter van de wielbasis is 67 mm.
Nieuwe kammen maken
Een oude molenwiel staaf moet er aan geloven. De staaf wordt gevierendeeld en in dunne plakjes verzaagd. Het palmhout heeft een heel dicht oppervlak en glimt zelfs na het schuren, zo glad als het wordt.
De plakjes worden op de bandschuurmachine spiegelglad en op de juiste dikte afgeschuurd. Dit vergt enig "fingerspitzengefuhl" omdat ik meestal binnen een tiende van een millimeter werk. Mijn digitale schuifmaat is daarbij een onmisbaar meetinstrument.
De plakjes worden in strookjes verzaagd. Van dit zaagmachientje heb ik al enorm veel profijt gehad. Het grote zaagwerk verricht ik op de hobbytafelzaag van Metabo, het kleinere werk op dit zaagje van Proxxon. Het ziet er misschien een beetje gevaarlijk uit met mijn vingers zo dichtbij het zaagblad, maar ik heb nog nooit de tandjes in mijn vingers gevoeld.
Van de strookjes worden de blokjes voor de kammen afgekort. In totaal zijn er 26 kammen nodig. Dat betekent dat er ongeveer 36 nodig zijn om ook wat reserve te hebben. Ook met foutzagen vallen er wat af.
Een blokje MDF helpt als ruggensteun bij het zagen van de pennetjes. Het zaagblad is helaas in geen enkele richting verstelbaar, zodat voor dit soort werk soms een hulpklosje nodig is. De hoogte van het in te zagen sleufje is hier niet zo maatgebonden zodat de hele hoogte van het zaagje wordt gebruikt.
Anders dan hierboven geldt dit voor het verwijderen van de zijstukjes. Het blokje MDF is daarom voorzien van een sponning en een aanslagje om het blokje op de juiste hoogte en breedte te krijgen. Rechts liggen de drie ruwe stappen van de bonkelaarskammen.
Draaien van een nieuw wiel
Het wiel wordt van eikenhout gedraaid. Dit stukje eikenhout is afkomstig uit een heel oud molenonderdeel van de Eenhoorn. Tijdens de restauratie van 1993 zijn de rolvloerdelen vervangen. Eén van deze delen lag geruime tijd opgeslagen in de werkplaats van de SMZK. De sta-in-de-weg werd doorgezaagd om te worden afgevoerd. Toen bleek dat de kern van het blok hout in uitstekende staat bleek te zijn werd besloten om het hout voor dit soort doeleinden te bewaren. Ook de komende schaalmodellen zullen van deze stukken hout worden gemaakt. Het eikenhout is van nature al donker geworden, scheurvrij en gortdroog.
Boren van de kamgaten
Met behulp van een schuine klos worden de kamgaten in het wiel geboord. De verdeling van de gaten zet ik meestal uit vanaf een tekeningetje. Met behulp van een dun kunststof gradenboog-schijfje dat een verdeling heeft van 360º en een rekenmachine zet ik het aantal te verdelen hoeken uit. Zo nauwkeurig mogelijk uiteraard. De zo verkregen tekening wordt, met een speld gecentreerd, tegen de onderzijde van het wiel geplakt. Daarna worden met een klein blokhaakje de lijnen overgehaald naar de zijkant.
Steken van de kamnissen
Omdat de kammen niet mogen ronddraaien om hun pennetje worden de koppen ingelaten in de zijkant van het wiel. Het klosje dwingt de kam haaks te blijven staan terwijl ik met een scherpe beitel de kamer naast de kam aansteek.
Vastgezet in een 'megabankschroef' worden de kamers met een hobbymes op de juiste diepte gestoken.
Daarna is het de beurt aan deze omgebouwde beitel om de kamer op diepte te steken. Omdat het veelal ontbreekt aan kleine beitelmaten verslijp ik soms een normale beitel tot een beitel-op-maat. Zowel de zijkant als de dikte zijn bij deze beitel ingenomen. Dit is mijn 3mm beitel.
De kamer wordt ook in de andere richting uitgestoken.
De pennetjes van de kammen zijn met een houtvijltje afgerond. Als de kam in het gat en de kamer past, wordt deze met een malletje afgetekend. Zo komen alle kammen op één vaste maat te zitten.
In vorm schuren van de kamkoppen
Om die reden zijn alle kammetjes genummerd. Het overtollige palmhout wordt op de schuurschijf verwijderd.
Passen, meten en vergelijken
De eerste twee kammen zijn geplaatst. Een restant van het oude wiel laat de vergelijking zien.
Ruwbouw
Alle 26 kammen zijn geplaatst. Het afronden van de koppen moet nog plaats vinden.
Op maat schuren van de kamkoppen
Tussen duim en wijsvinger worden de kammen één voor één over een vel schuurpapier getrokken. Eerst een paar keer onder een schuine hoek, daarna met een licht rollende beweging. Na een vast aantal halen ontstaan er zo 52 dezelfde afrondingen. Een mal ter controle is niet gebruikt, dit kan op het oog met de oude kamstukken als voorbeeld. Letterlijk "Fingerspitzengefuhl".
Geschuurd en geplaatst is dit het resultaat.
Zagen van de metalen banden
Om het wiel moeten nog twee versterkingsbanden of hoepels worden geplaatst. Metaalband op de juiste breedte is moeilijk te krijgen zodat er zelf gezaagd moet worden. Ik gebruik hiervoor het staalband dat je aantreft om lading op pallets vast te sjorren. Het is ca 0.6 mm dik en 20 mm breed. Dit band is vrij eenvoudig te krijgen en kost nagenoeg niets. Als afval dan wel te verstaan. Omdat het band zwart is gelakt wordt er tape opgeplakt om er op te kunnen aftekenen wat ik nodig heb. De 4 mm brede strook wordt gezaagd omdat knippen niet het resultaat levert wat ik zou willen. Bij het knippen krult het metaal op en trekt scheef weg.
Om het metaalbandje op de juiste breedte te krijgen gebruik ik een hulpmalletje. Op het klosje zitten 2 stukje MDF gespijkerd van 4 mm dikte met een tussenruimte van de banddikte. Een tang houdt het bandje op zijn plaats zodat ik in staat ben om alle metaal dat boven de strookjes hout uitsteekt kan afvijlen. Het malletje heeft niet het eeuwige leven zodat tijdens het vijlen regelmatig gemeten moet worden of de breedte klopt. Hiervoor is wederom mijn digitale schuifmaat een fantastisch stuk meetgereedschap. Als de breedte is bereikt worden de banden voorzichtig afgebraamd en kunnen ze worden rond gebogen.
De lengte van de strippen houd ik veelal 1,5 keer te lang omdat de uiteinden altijd afvallen. Het rondbuigen gebeurt simpelweg om een stevig rond voorwerp dat aanzienlijk kleiner kan zijn dan het eindresultaat. Door de strip stevig aandrukkend om deze vorm heen te buigen ontstaat een diameter die in de buurt komt te liggen van het eindresultaat.
Boren van de montagegaatjes
Het bandje kan gepast worden om het wiel. De breedte luistert heel nauwkeurig omdat er 2 smalle kamers in het wiel zijn gedraaid waar de bandjes precies in moeten passen. Dit lukte in een keer waarna de banden op de juiste lengte zijn geknipt en gevijld. Om de bandjes te kunnen borgen zal er een pietepeuterig nageltje in worden geslagen dat eerst moet worden voorgeboord. Nageltjes van 0.7 mm draad met een lengte van 8 mm. zijn in de betere modelbouwwinkels te koop. Het boortje boven is 0,8 mm dik. (Een speld is even dik als een nageltje.)
Aanboren op het wiel
Omdat het onmogelijk is om een messing nageltje van 0,7 mm direct in het harde eikenhout te slaan wordt er een gaatje voorgeboord van 0,6 mm. Dit doe ik uit de hand met een miniboormachine van Bosch.
Inlijmen van de kammen
Nadat de bandjes zijn geplaatst kunnen de kammen definitief worden vastgelijmd. Met een kleine penseel wordt witte houtlijm in de gaatjes verdeeld. De kammen zitten nu ook stevig opgesloten tussen de metalen bandjes.
Uitzagen van het spiegelgat
Als de lijm droog genoeg is kan als laatste het spiegelgat worden uitgezaagd. Dat gaat het makkelijkst met de figuurzaagmachine. Een plakbandje markeert de gatmaat duidelijker dan een potloodlijntje. Met een paar vijlstreken was het spiegelgat eenvoudig en snel glad te krijgen.
Een blank eindresultaat
Het voorlopige eindresultaat. Als model is het wiel gereed, maar het moet nog even donkerbruin gebeitst worden gelijk aan het antieke schaalmodel.
Een prachtig detail van het interieur van dit bijzondere schaalmodel. Een laag en een hoog geplaatst scheprad. Het lage rad vooraan nam de eerste opvoer voor zijn rekening. Dit water werd teruggeleid, door de molen heen, tussen de beide raderen door, en kwam zo voor het tweede rad terecht. Dit buitenste rad schepte het water nogmaals hoger zodat deze molen de dubbele opvoerhoogte bereikte ten opzichte van een enkele schepradmolen.
Het schaalmodel is weer compleet
De spil is teruggeplaatst. Als je de tandwielen volgt zie je dat beide raderen dezelfde kant opdraaien. Logisch want het water zal uiteindelijk van de ene naar de andere kant opgevoerd moeten worden. Maar waarom de schoepen dan in twee verschillende richtingen staan is mij niet duidelijk. Mogelijk is het achterste of buitenste rad ooit eens verkeerd om in het model teruggezet. Gezien de positie van de tandkrans is dit goed mogelijk.
Nog éénmaal een close-up van het eindresultaat.
In één keer opgewigd blijkt het spilwieltje moeiteloos in te grijpen in het aswiel. De raderen draaien weer.
Nou ja, voor even. Het bovenwiel heeft zich na jaren van stilstand van de as losgewrikt en zal opnieuw moeten worden gecentreerd en worden vastgewigd. Dat klusje neem ik later nog voor mijn rekening. De kap gaat voorlopig terug op de romp, en het model oogt in ieder geval weer compleet.
◄ Index ◄ Penterbak modelbouw ◄ De Huizer Molen ▲Top Een molenaarskar ►