◄ index ◄ Het schavot, de zolders en trappen - blad 19 BLAD 20 blad 21 - De hijskraan en de jijntakel►
Het gevlucht - Het Oud-Hollands wieksysteem.
= Wieken. =
Wieken maken voor het Amsterdamsche Wapen blijkt niet zo eenvoudig.
De tekeningen uit het Groot Volkomen Moolenboek zijn prachtig gedetailleerd, maar enige technische gegevens over het wiekenkruis ontbreken. Op het zijaanzicht staat wel een roede met hekgaten getekend, maar daar houdt het ook wel mee op. Ook het aantal gaten en de afstanden komen niet echt overeen met de gangbare verdeling.
Op zoek dus naar de gegevens die vroeger algemeen golden voor de paltrokmolen.
Amsterdam in oude ansichten deel 2
Op zoek naar die geschikte paltrok-eigen wiek ben ik eerst eens in het boekje 'Amsterdam in oude ansichten deel 2' gedoken en heb met het vergrootglas alle paltrokafbeeldingen bestudeerd. Hoeveel hekstokken zitten er gemiddeld in? Hoe verloopt de zeeg? Wat is de breedte lengte verhouding? Ik werd ook gewezen op het bestaan van een tekening in het beeldbankarchief van Zaanstad.
Winkelhaken voor het correct boren van hekstokken
Hierboven worden van 4 verschillende molentypes de basis boorhoeken aangegeven die nodig zijn om de juiste hekstokgaten te kunnen boren.
De schoot voor een paltrokhoutzaagmolen, een industriezaagmolen, een oliemolen en een pelmolen worden beschreven.
Wat in deze gegevens opvalt is dat de schoot van de paltrokmolen en de oliemolen niet veel van elkaar verschillen. De industriezaagmolen heeft een iets minder diepe schoot. Alle drie met een ongeveer gelijke vlucht. De pelmolen is de uitzondering. Het gevlucht is groter, de hekken veel breder en ook een aanzienlijk diepere schoot.
De gegevens van de paltrokmolen hekstanden zijn uitgewerkt in een tekening.
Door middel van een 8 tal doorsnedes op schaal waarbij de kale roede de eerste maten verstrekte van de roededoorsnedes ter plaatse van de bewuste hekgaten. Daarna werd de opgegeven hoek uitgezet en de hekstok ingetekend.
Schematische voorstelling van drie heklatstanden.
In het schema worden de volgende 8 hekstokken beschreven:
Het eerste hekgat wordt geboord onder een negatieve hoek van -9 graden, bovenste doorsnede,
het derde hekgat onder een negatieve hoek van -2 graden,
het vierde hekgat traditioneel haaks dus 0 graden, middelste doorsnede,
het zesde hekgat onder een hoek van 6 graden,
het tiende hekgat onder een hoek van 14 graden,
het vijftiende hekgat onder een hoek van 17 graden, onderste doorsnede,
het 21ste hekgat onder een hoek van 20,75 graden,
en het 25ste en tevens laatste hekgat wordt onder een hoek van 24,25 graden aangebracht.
De lengte van de hekstokken wordt aan de hekzijde overal gelijk; 150 cm. of 75 mm. in schaal.
Vanuit al deze gegevens kon nu de zeeg worden getekend.
Een gedeelte van de werktekening
De roede is in het aanzicht van de hekzijde in de lengte getekend en de hartlijnen van de hekgaten zijn aangegeven. De eerste op 15 cm. van de top, nummer twee op een steek van 30 cm., de derde op 32 cm., de vierde op 34 cm. en de rest wordt op een steek van 36 cm. uitgezet. (op schaal: 7.5-15-16-17 en 18 mm.)
Op de 8 doorsnedes is opgemeten op welke hoogte de hekstok aan de hekzijde de roede uitsteekt. Aan de bordzijde worden de hekgaten steeds op dezelfde plek nl. een borddikte onder de rand aangeboord. Zie doorsnedes 2 en 3. Het windbord ligt, onder een hoek, met de bovenzijde gelijk met de voorzijde van de roede. Deze hoek is altijd gelijk aan of groter dan de diepste hekstand.
De eerste drie hekstokken worden afgetekend vanaf de hekzijde omdat deze hekstokken anders door de oppervlakte van de roede komen te liggen. Zie doorsnede 1. Een hogere kluft vangt aan de bordzijde het verschil weer op. Te grote kluften werden ook wel vervangen door enkele scheerhouten. Korte latten die tussen de bestaande gaten in de richting en stand van de windborden werden aangebracht.
Op de doorsnedes werden de achterzijde van de roedes (op de tekening onder) met een lijn doorgetrokken tot voorbij het einde van de hekstok. Zo viel precies op te meten hoe diep of waar de punt van de hekstok terecht komt. Zowel het gat in de roede aan de hekzijde als de punt van de hekstok konden zo naar de werktekening worden overgebracht. Met een straaklatje werden de 8 punten vloeiend met elkaar verbonden en afgetekend en staat de zeeg of schoot vast op de werktekening.
Resultaat: een typische paltrokzeeg die met een diepe schoot eindigt (heklat 25) dan rustig terugkomt tot heklat 11, en met een venijnige kromming naar de eerste heklat klimt.
Het gelijk van deze vorm vind ik op de vele afbeeldingen in het ansichtenboekje. Op mijn eigen molen kan ik helaas niet afgaan. Door de vele wijzigingen is het paltrokprofiel van de Eenhoorn verdwenen. Gelukkig koester ik nog wat oude prenten, en wat blijkt:
Het klopt!! De Eenhoorn had in zijn betere tijden ook zo'n diepe schoot.
De tekeningen worden goedgekeurd en er kan eindelijk gebouwd worden. Het Amsterdamsche Wapen krijgt het wiekenkruis wat hem toebehoort.
Wieken maken.
De basis voor een wiek bestaat simpelweg uit een houten balk. Voor het model heb ik een prachtig stuk Oregon pine gevonden. Een houtsoort die ook vroeger veel werd gebruikt voor het vervaardigen van wieken.
De binnen- en de buitenroede zijn verschillend van vorm. Beide zijn wat doorsnedematen betreft gelijk, maar de buitenroede is geheel vlak aan de voorzijde, terwijl de binnenroede flauw naar voren gebogen moet lopen. De toppen van de wieken draaien nagenoeg in dezelfde cirkel. Deze kromming wordt porring of sporing genoemd en dient om de luchtverstoring tussen de onderlinge enden op te heffen.
Nadat de balkjes voor de roedes zijn afgetekend volgt het armschaven en wordt het geheel mooi glad geschuurd. Daarna volgt het boren van de hekgaten. 25 stuks per end.
De werktekening dient als basis en de uitgezette hekstoklijnen worden zo zuiver mogelijk aan de bordzijde omhoog gehaald.
Daarna worden de lijnen met de blokhaak aan beide zijdes omgehaald en tenslotte ook aan de hekzijde afgetekend.
Met dit als resultaat.
Met een hekstok wordt nu, weer aan de bordzijde, de breedte van het te maken gat afgetekend...
...gevolgd door de dikte van de bordschroot. Omdat de bordschroot schuin tegen de roede geplaatst wordt, is het aftekenlatje wat dikker gemaakt zodat de schroten straks niet boven de voorzijde van de roede uitsteken.
Tenslotte wordt met een strookje bovenop de eerdere schrootlat de hoogte of dikte van de hekgaten afgetekend.
De afgetekende hekgaten worden met een kleine beitel voorgestoken. Dit maakt het boren straks wat gemakkelijker en zo blijft het resultaat wat zuiverder op maat.
Het tussenresultaat.
De boormal.
Deze boormal is al weer heel wat keren gebruikt. Bijna alle wieken die op Penterbak te vinden zijn, zijn op deze mal geboord.
Een grondplaat met daarop een scharnierend plankje met een aanslagrand. Op de zijkanten staan gradenboogjes en met een stelschroef wordt het plankje met behulp van het wijzertje steeds in de juiste stand gedraaid.
De roede wordt met de bordzijde naar boven vastgezet onder een werveltje. Per hekstok worden er twee gaatjes naast elkaar geboord.
Met een zelfgemaakt beiteltje worden de geboorde gaatjes rechtgestoken.
En dan volgt een geduldig werkje van passen, nasteken, vijlen en weer passen. Tot alle hekstokken soepel door de hekgaten glijden. Helemaal strak mag niet want er moet aan twee kanten nog een hekwigje tussen.
Voor de wieken van elk schaalmodel moest een eigen mal gemaakt worden. Ook voor Het Amsterdamsche Wapen moest een zeegmal gemaakt worden. De bouwtekening leverde weer de juiste maten. De roede wordt hier met zijn rug op de achterste rand vastgezet. Alle nodige lijnen zijn op de mal afgetekend. Alle hekstokken moeten op de zeegrand op de voorste malrand terecht komen.
Op deze detailfoto ligt de roede op de mal geklemd. Volgens de regel steekt de vierde hekstok haaks in de roede. De doorsnede geeft ook aan dat de eerste drie hekstokken niet naar achteren (naar beneden) maar naar voren (naar boven) worden gezet. Daarnaast zitten ze iets dichter opelkaar en staan ze ook nog eens iets naar links. De eerste hekstok wordt ook nog eens dikker en breder uitgevoerd.
Passen en aanpassen, net zolang tot alle hekstokken de onderrand van de mal zonder weerstand hebben bereikt.
Met bovenstaande als tussenresultaat. Nu kan alles weer uitelkaar want er moet nog meer afgewerkt worden aan de roedes voordat de boel definitief kan worden opgehekt. De hekstokken zijn vanaf de roede gemeten allemaal even lang.
Het Amsterdamsche Wapen krijgt een houten bovenas en houten roedes. Dat betekent:
Biljoening aanbrengen.
De houten roedes werden gestroomlijnd door de voor- en achterzijde af te schuinen. Iets wat bij de huidige stalen roeden vrijwel niet meer voorkomt maar evenwel mogelijk was.
Bovenstaande doorsnede is een detail van een tekening van een houten molenroede van het Zaans model door molenmaker G. Husslage.
(Deze tekening is misschien nog te verkrijgen bij de Hollandsche Molen.)
De details op deze tekening worden ook verwerkt in de bouw van de wieken van Het Amsterdamsche Wapen.
Voor het aanbrengen van de biljoening is een kartonnen malletje gemaakt zodat alle 8 zijden gelijkmatig schuin worden. Na het afschuinen van de biljoening worden de randen ook afgeschuind waardoor de grote- en kleine bil ontstaan. Geheel volgens bovenstaande tekening.
Balanceren.
Het balanceren van de roede is bij de bouw van groot belang. Een wanwichtige molen draait niet mooi gelijkmatig en komt soms moeilijk op gang. In de tijd dat de wieken nog uit één stuk gemaakt werden moest de molenmaker goed opletten.
Het hout dat afkomstig is van zulke enorme hoge bomen is aan het worteleind zwaarder dan aan de top. De wieken zouden, als ze links en rechts gelijk van vorm gemaakt zouden worden, in onbalans zijn. De roede werd daarom na de afwerking van de biljoening uitgebalanceerd op een koevoet of ronde staaf. Als het zwaarte- balanspunt teveel uit het midden lag moest er aan de zware kant meer hout afgeschaafd worden. Later ging men over tot het vervaardigen van roedes uit twee delen omdat goede lange stammen moeilijk te verkrijgen waren en duur. De lange lassen van de halve roedes werden door de askop en met haaklassen gekoppeld en daarbuiten met stroppen bijeen gehouden.
Vier bundels van 25 hekstokken. De koppen zijn op de schuurmachine afgewerkt en voorzien van een verarming aan de achterzijde. De posities van de zoomlatten en de lengte van de hekkens zijn alvast aangegeven.
100 heklatten betekent 400 hekwigjes in het hele gevlucht. Zagen dus. Om en om worden de wigjes van strookjes eikenhout afgezaagd. Alle openingen rond het zaagblad zijn afgeplakt zodat de afgezaagde wigjes niet ontsnappen of klem raken. Een venijnig klusje.
De wigjes worden niet gespijkerd maar met een beetje lijm klemgedrukt naast de hekstokken.
Als alle hekstokken vastzitten en ook aan de bordzijde de wigjes zijn aangebracht kunnen de zoomlatten worden vastgezet.
En zo ziet het eerste end eruit nadat de achterzoomlat en de middenzoomlatten zijn vastgelijmd.
Van opzij blijkt ook alles te kloppen. De zeeg heeft precies de vorm die ik verwachtte. Nog drie te gaan. Daarna kunnen de voorzomen worden aangebracht.
Nee, we zijn nog lang niet klaar, maar het begin is er.
◄ index ▲top BLAD 20 ga door naar blad 21 - hijskraan en jijntakel ►
Bijgewerkt: 10-01-2017 /amsterdamblad20.html