◄ index ◄ De kap, de windpeluw en de lagers - blad 10 BLAD 11 blad 12 - Het bovenwiel ►
De bovenas en het vangwiel.
Het schaalmodel groeit gestaag. Penterbak gaat weer een stapje hoger. De krukas is gelagerd en de kapopbouw is vastgezet. Gereed voor de bovenas en het bovenwiel.
Het Amsterdamsche Wapen had net als al zijn metgezellen in Amsterdam een houten bovenas. Paltrokmolen de Otter is bij de restauratie ook weer voorzien van zo'n houten bovenas.
Fragment van de prachtige kleurentekening van Anton Sipman.
De houten bovenas.
Houten bovenassen draaien net als hun gietijzeren opvolgers op arduinen lagerstenen. Om slijtage aan de hals te voorkomen werden de houten assen voorzien van ijzeren strippen, de schenen. Ook de askop van het Amsterdamsche Wapen krijgt metalen schenen.
De askop van het schaalmodel is gedeeld om het model veilig te kunnen vervoeren. Na montage van de wieken is er van de deling vrijwel niets te zien. De plekken voor de metalen schenen worden afgetekend.
Met een papieren kraagje zijn de 24 schenen eenvoudig te verdelen.
Voorsteken met een brede beitel,
dan de eerste spanen uitsteken met de smalle beitel,
nasteken van de zijranden,
en op diepte steken.
Het resultaat.
Uiteindelijk komen er 24 metalen schenen in de hals.
De metalen schenen zijn met metaallijm vastgezet.
Het vangwiel
De paltrokmolen blijft een vreemde eend in molenland. Het is het enige molentype dat aan twee wielen genoeg heeft voor de aandrijving van zijn werktuigen. Het bovenwiel en het krukwiel. Maar zelfs dan is er nog een keuze uit de wielvormen. Het meest voorkomende bovenwiel in de windmolens is een kroonwiel. De kammen staan naar de werkzijde gericht en vrijwel haaks in het wiel gestoken (net als de punten van een kroon). In dit geval drijft het kroonwiel een kranswiel aan. Paltrokmolen De Eenhoorn in Haarlem heeft deze combinatie. Dit kranswiel wordt in de molenwereld ook wel een 'varkenswiel' genoemd, vergeleken met de pennen van een stekelvarken. De naam 'krukwiel' geeft overduidelijk de functie aan.
Op de werktekening hieronder zijn geen kammen getekend. Het Amsterdamsche Wapen heeft geen kroonwiel als bovenwiel, maar een kranswiel. De afbeelding van het bovenwiel van paltrokmolen De Otter maakt alles in één keer duidelijk.
Een kranswiel drijft een schijfloop aan. Een kranswiel heeft zijn kammen naar buiten gericht waardoor er geen ruimte is voor de vang .
Een kranswiel drijft een schijfloop aan en heeft zijn kammen naar buiten gericht waardoor er geen ruimte is voor de vangblokken. Dit kranswiel is tegen een 'vangwiel' geplaatst.
Dit vangwiel is in grote lijnen als een 'standaard' kroonwiel opgebouwd. Hij bestaat uit vier kruisarmen, voorzien van vier plooistukken en vellingstukken. Om de buitenzijde is een dikke eiken hoepel geplaatst waar de vang zijn grip op kan vinden. Deze vangband is met zware spijkers op de wielbasis vastgezet.
De vang wordt op blad 13 besproken, maar hierboven kun je alvast zien dat de combinatie van een kranswiel en een schijfloop, alleen een Hollandse- of stutvang als rem kan gebruiken.
Er is geen ruimte voor een 'buikstuk' van de Vlaamse vang.
De bouw van het vangwiel
De molenmakers hebben in de werkplaats al het een en ander voorbereid. De kruisarmen en de plooistukken zijn op het molenerf afgeleverd.
De kruisarmen worden met halfhoutse verbindingen en loeven inelkaar gezet. De loeven (uitsparingen) voorkomen dat de korte stukken binnen de verbindingsgaten afbreken door de zware druk van de bovenwielswiggen.
De kruisarmen en de plooistukken worden samengevoegd. Daarna kunnen de plekken worden afgeschreven waar de zwaluwstaart verbindingen komen te zitten.
Gevolgd door een hoop zaag en hakwerk.
Schaalmodelbouw ten top. Met de wetenschap dat deze verbindingen nooit meer te zien zullen zijn. Deze websitefoto's zijn het enige bewijs.
Zeker het bestuderen waard dus.
Details
De binnenzijde van het wiel wordt versterkt met vellingstukken. Niet voor kammen, maar voor de steun van de vangband.
De eikenhouten vangband wordt onder water soepel geweekt en langzaam maar zeker steeds kleiner rondgebogen. De vormmal bovenaan moet de eindmaat leveren.
Nadat het hout een hele dag heeft kunnen opdrogen blijft het in de verkregen vorm staan.
De best passende stukken worden gebruikt en met schuine lassen aaneen geplaatst.
Op wat details na is het vangwiel gereed.
◄ index ▲top blad 11 door naar blad 12 - het kranswiel ►
Bijgewerkt: 11-12-2016 /amsterdamblad11.html