◄ index ◄ de kast of het kot - blad 6 BLAD 7 blad 8 - de koningsstijl en -balk en de krukzolder ►
Het oprechten van de kast
Voorwoord
Hieronder volgt een heel bijzonder hoofdstuk in de bouw van Het Amsterdamsche Wapen. Het oprichten of rechtopzetten van de kast van een paltrokmolen. In de beginfase van de bouwplannen kwam ooit ter sprake hoe men vroeger met de toentertijd beschikbare middelen het geraamte van een paltrokmolen rechtop kreeg. Van een achtkante molen zijn er zat publikaties beschikbaar. Het is als onderdeel van het molenaarsexamen leerzaam om te weten hoe de bouwvolgorde van een houten achtkant inelkaar steekt . Onderdelen als stijlen, legerings- of bintbalken en korbelen dienen bekende termen te zijn. Net als de vaste bintbalken en losse bintbalken.
Over de oprichting van een paltrokmolen is nooit veel gepubliceerd. Ware het niet dat de Gekroonde Poelenburg in 1963 de laatste paltrokverplaatsing was die uitgebreid op de foto is vastgelegd. Deze molen werd zonder moderne hulpmiddelen inekaar gezet, dus voornamelijk met spierkracht. Met behulp van de afbeeldingen uit de database werd enigzins duidelijk wat de bouwwijze en bouwvolgorde was. Dit gaf de doorslag om ook het schaalmodel van Het Amsterdamsche Wapen te gaan oprichten op de wijze die aan de Kalverringdijk werd gebezigd.
Want niets is leuker dat het een keer zelf te proberen. In het klein uiteraard en met een beperkt aantal middelen. De bouw van Het Amsterdamsche Wapen gaf de perfecte kans om dit na te bootsen. Hieronder volgt het resultaat van een waanzinnig leuke uitdaging.
Het lijkt er op dat het een tweemansklusje is als je de foto's bekijkt, maar ga er maar van uit dat er echt wel meer molenmakers aan het werk zijn geweest tijdens zo'n oprichting. Dit valt onder de noemer "beperkt aantal middelen".
Veel plezier met deze site, en laat niet na om te reageren. Op- en aanmerkingen op dit onderwerp die van nut zijn kunnen worden toegevoegd.
De voorbereiding van de molenmaker geschiedde op de molenmakerij. Daar werden alle onderdelen van de velden op maat gemaakt. De vele pen- en gat verbindingen werden gezaagd en gestoken. Elk veld werd apart inelkaar gezet en de gaten voor de houten toognagels konden worden voorgeboord. Met paard en kar werden de gedemonteerde onderdelen naar het molenerf gebracht.
Daar aangekomen worden de puzzelstukken ten tweede male inelkaar gezet en nu definitief met de houten nagels verbonden. Op de foto hierboven ligt de linker zijweeg gemonteerd naast de ringmuur. Strategisch met de buitenzijde boven en met de bovenkant wijzend naar de kotbalk waar het geheel bovenop moet komen te staan.
Nadat de linker zijweeg inelkaar is gezet volgt de rechter zijweeg. Door de veelal zeer beperkte bouwruimte op het molenerf wordt de rechter weeg bovenop de linker weeg inelkaar gezet. Ook weer vanuit strategisch oogpunt. De rechter weeg is namelijk als eerste aan de beurt om opgericht te worden.
Een kijkje op de werkkamer van Penterbak die op een zondagmiddag even is omgetoverd tot fotostudio.
Hierboven zie je de hele opstelling van de werkplek. De ringmuur staat op zijn ronde grondplaat. Links ligt een losse grasmat om de foto's een rustiger aanzicht te geven. Voor de achtergrond is een wit rolgordijn opgehangen. Bovenop de grasmat liggen de twee zijwegen links naast de ringmuur. Aan de rechterkant staat een schrank opgesteld.
Zo'n schrank werd opgebouwd uit twee ca. 22 meter lange bomen. Een lengte die ook nodig was voor de bouw van een paar houten molenwieken, die vaak nog langer waren. Rechts van de schrank staat een kaapstander klaar.
De top van de schrank is verbonden met een dikke klos en bouten. Vanaf de top van de schrank lopen 4 tuidraden het veld in. Dit zullen er in werkelijkheid wel een stuk of 8 zijn geweest.
Voor de oprichting van Het Amsterdamsche Wapen waren ook enkele blokken nodig en een takel. Dit soort blokken werden vroeger gemaakt door een BLOOKMAKER. Hierboven zitten twee vaste blokken. Eén tweeschijfs blok van de takel en een enkelschijfs blok. In plaats van de twee blokken had ik ook één drieschijfs blok kunnen maken.
Het enorme lange hijstouw begint bij het losse eind achter de kaapstander. Daar wordt het enkele malen om de windas gewonden, en gaat dan naar een blok onder de schrank. Dit blok zit vastgebonden aan een stevig in de grond verankerde paal. Met de wetenschap dat er met gemak door 1 ton aan kan worden getrokken. De hijsreep gaat vervolgens naar boven over de schijf van het enkele vaste blok, hier boven op de foto. Daarna loopt de reep 4 keer rond de schijven van de takel om na een vijfde keer op de haak van het losse blok van de takel te worden vastgezet.
Het losse blok van de takel wordt in het midden van de onderbalk van het rechter bint vastgebonden. Deze onderbalk is de dwarsbalk van de zaagvloer.
Aan het begin van het hijstouw zijn enkele mannen bezig met touwtrekken. Zolang de spanning op het losse eind groot genoeg is heeft de as van de kaapstander voldoende grip om het touw door te winden. Dit doorwinden kan niet zonder problemen. Als het touw na ca.10 slagen naar boven of beneden is gekropen moet het touw worden opgeschoten. De last moet tijdelijk worden geborgd zodat de spanning van de windas af kan. "Je moet opschieten" is de uitdrukking die we daaraan te danken hebben.
De kaapstander hierboven kon voor de reportage niet goed worden vastgezet, behalve met een lijmklem. In werkelijkheid werd de kaapstander aan de grond verankerd door 4 stevige paaltjes die in de hoeken tussen de strekhouten en de kalven in de grond waren geslagen. Een hindernis tijdens het winden lag nog bij het hijstouw zelf; de hijsers moesten twee maal over het touw heen stappen.
De takel trekt de rechter weeg met behulp van glijbalken over de overring en de linkerkotbalk.
Door de weerstand van de bovenkant van het bint stijgt de onderkant van de last omhoog...
...om vervolgens na een duwtje van wat sterke mannen met dommekrachten door te schuiven en weer wat lager aankomt...
...totdat het bint ver over de sleutelbalk heen ligt en bijna de rechter kotbalk heeft bereikt. Het bint blijft keurig liggen op de linker kotbalk en de sleutelbalk.
De takel kan worden losgemaakt...
...om daarna aan de bovenste regel te worden vastgezet. Ook weer zuiver in het midden. Aan de pennen van de hoekstijlen worden tuien vastgebonden. Deze tuien zorgen er straks voor dat het bint aan de grond verankerd kan worden en tijdens de bouw niet meer omvalt.
Er wordt weer gehesen. Het bint schuift van de sleutelbalk af en komt met de onderkant tegen de zijkant van de kotbalk terecht. De pennen van de stijlen worden nog even recht voor de gaten gewrikt.
Hier moet u zelf die vier mannen aan de kaapstander even bijverzinnen.
Maar zo eenvoudig als het boven lijkt te gaan kon het ook gaan. De onderkanten van de stijlen bleven vrij lang tegen de binnenkant van de kotbalk steunen. Ondertussen draaien de pennen in hun gat en kan het spant geen kant meer op. Ondertussen togen 4 mannen met 4 tuien naar 4 gereedstaande in de grond geslagen palen.
De laatste aanwijzingen worden gegeven en het bint zet zich in de kotbalk.
Het rechter bint is opgericht, de tuien kunnen worden vastgeknoopt.
De takel wordt losgemaakt en zo'n 50 meter touw kan weer worden uitgelopen, daarvoor zal ook op de kaapstander weer veelvuldig moeten worden opgeschoten. Klaar voor het linker bint.
Het linker bint lag onderop en andersom. Het wordt in één hijsbeurt op zijn plek gezet. Daarom wordt nu meteen de bovenste regel vastgebonden. Met stophouten wordt voorkomen dat het bint tegen de ringmuur aan komt. De top van de schrank blijft nog steeds boven het rechter bint staan. De schrank wordt pas verplaatst als de beide zijwegen zijn opgericht.
Omdat het ondereind van het bint in het veld ligt en niet makkelijk wil verschuiven, komt het bint vrij vlot omhoog en passeert zonder veel moeite de overring en de linker kotbalk.
Toch maar even helpen.
Met behulp van twee lange schuifbalken verplaatst het bint zich eenvoudig naar de ringmuur. De dwarsbalk van de zaagvloer moet over de kotbalk heen geholpen worden, de onderste stukken van de stijlen vormen geen belemmering.
Nogmaals een duidelijk overzicht. De linker weeg is halverwege, het rechter bint staat met tuien verankerd. Voor en achter de ringmuur liggen de regels van het voor en achter bint te wachten op plaatsing.
De toppen naderen elkaar en schuiven iets langs elkaar heen. Het kan geen kwaad.
De stijlen hangen bijna tegen de kotbalk, en wie klimt er nu nog even naar boven?..
...want je was de tuien nog vergeten vast te maken.
Tot hier gaat alles goed. De pennen hangen tegen de kotbalk. Nu dat laatste stukje nog. Met behulp van wat stophouten die verhinderen dat de stijlen over de gaten heen schieten wordt voorzichtig het bint voor de laatste centimeters opgetrokken en vallen de pennen in de gaten.
Nogmaals een overzicht. De zijwegen zijn opgericht. De tuien zijn vastgezet. Het aantal tuien dat in werkelijkheid aanwezig was zal zeker het dubbele zijn geweest van wat er boven in de proefopstelling te zien is. 8 lijnen op de schrank en 8 lijnen op de hoeken van de stijlen.
Voor het plaaten van de 10 regels in het voor- en achterbint wordt de schrank zover afgetopt dat het takelblok in het midden van de kast komt te hangen. Vanaf hier kunnen vrijwel alle overige onderdelen worden ingehesen en is de kaapstander een beetje overbodig. Het hijsen kan sneller als een paar man het touw bedienen direct bij het onderblok.
De achterbalk van de raamzolder wordt ingehesen. Uiteraard ontbreken er op de foto's nogal wat medewerkers met ladders en hamers die de balken naar hun positie sturen.
Voor het sluiten van de velden wordt het rechter veld goed vast gezet aan de tuien. Het linker veld zal waar nodig worden gestuurd. De balken worden van buitenaf ingehesen omdat de ingehakte loeven vanaf de buitenkant meer ruimte bieden om de penbverbinding in te draaien. Op de foto hierboven is de achterbalk links bijna ingeschoven en is er rechts nog voldoende ruimte om te passeren. Als de balk zover hangt kan hij naar rechts worden opgeschoven zodat deze in beide gaten hangt. Nu kan ook de raamzolderbalk aan de voorzijde worden ingelaten.
Als de tweede achter regel wordt ingehesen, wordt ook deze in de linkerhoekstijl gestoken. Nu kan worden bepaald hoeveel de hoekstijlen naar elkaar toe kunnen worden getrokken. De pen aan de rechterkant moet voldoende ruimte hebben om de stijl te passeren. Als de ruimte net voldoende is kan ook deze balk verdeeld worden over de beide gaten. De pennen van de onderste regel sluiten iets verder op.
De tweede regel van het voorste veld is ook toegevoegd. De derde regel van de achterweeg hangt in de takel. De stijlen moeten nog iets uitelkaar geslagen worden. Dit is een linke klus want als er te hard geslagen of aan de tuien getrokken wordt loopt men de kans dat de andere balken weer naar beneden storten.
Voor de vierde regel geldt weer hetzelfde. Inhangen links, net voldoende ruimte creeren om de pen rechts te kunnen laten passeren, en de balk verdelen over de pengaten.
Zodra de laatste regels zijn geplaatst kunnen de stijlen definitief naar elkaar toe getrokken worden. De toognagelgaten worden met ijzeren nagels naar elkaar getrokken en de houten pennen worden ingeslagen. De eerste twee nagels zijn op de foto al geplaatst. De tuien zijn van de stijlen aafgehaald en de takel hangt even werkeloos boven de kast.
◄ index ▲top blad 7 door naar blad 8 - De koningsstijl -balk en de krukzolder ►
Bijgewerkt: 11-12-2016 /amsterdamblad07.html