◄ index ◄ De ringmuur en de poer - blad 3 BLAD 4 blad 5 - De overring en de kotbalken ►
De koning en het rollenkruiwerk.
De koning.
De basisvorm van de koning.
Op de tweede getrokken potloodlijn van onderen ligt de hoogte van de kruisbalken. Dat niet onbelangrijke detail stond zowaar ook op de tekening en betekende dat de balken ook nog dienden te worden ingelaten. Deze verbinding is van levensbelang voor de koning die op deze manier nooit meer weg kan breken. Evengoed zitten er ook nog vier kleine pennen op de middenlijnen ingelaten in de balken.
De koning op zijn definitieve plek.
De koning van de paltrokmolen is wat de standerd is van de standerdmolen. Zowel de koning als de standerd staan over de kruising van twee kruisbalken of kruisplaten. Bij de standerdmolen reikt de standerd tot halverwege de kast waar de stormpen als draaipunt fungeert in de onderkant van de steenbalk. De pen van de koning zit niet hoger dan een centimeter of 60 vanaf de kruisbalken en is in de onderkant van de sleutel- of staartbalk ingelaten. Na de pen volgt de plaat van de koning waarop het nagenoeg volle gewicht van de paltrokmolen rust. De enorme druk ligt bij de paltrokmolen dus via de koningsplaat op de kruising van de kruisbalken en daarna op de drukplaten van de koningspoer. Om deze reden is die poer ook zwaar onderheid. Bij de standerdmolen wordt het gewicht van de kast afgeleid via de steekbanden naar de buiteneinden van de kruisplaten, die op hun beurt op de zonneblokken en dus op de penanten of stiepen liggen. Een goed afgestelde standerd zweeft iets boven de kruising van de kruisplaten.
Wat je kunt noemen 'het onroerend goed' van de paltrokmolen.
Het rollenkruiwerk.
Een stap verder. Het kruilagerdeel van de paltrok.
Het tweede ronde deel van de koning dient om de kraag van de rolring omheen te laten draaien. De kraag rust verder op de vier hoeken van het verder vierkante stuk hout. Om de sterkte van de koning te garanderen ligt de kraag iets hoger dan de rolring zelf. De spoor- of schaarstokken lopen daardoor iets omhoog.
Een detail van de kraag en de spoorstokken.
De spoorstokken liggen hierboven per twee rollen verdeeld en niet zoals bij de Eenhoorn naast elke rol (44 stuks). Hierboven dus 24 stuks op 48 rollen. Mogelijk is dit voor de duidelijkheid in de tekening achterwege gelaten en dienen de overige 24 stokken alsnog te worden aangevuld.
De koning werd vervaardigd van het worteleinde van een stevige eik. Dit was het zwaarste en dikste deel van de stam en was hier door zijn verwarde groeiwijze slecht te splijten. Iets dat van de koning ook absoluut niet werd verwacht. Evenzogoed staan er op de tekening van het Amsterdamsche Wapen twee stevige ijzeren stroppen om de koning getekend en een hoepelband boven aan het kraagdeel.
= De constructie van de rolring. =
De rolring van de paltrokmolen is constructief niet veel anders dan die van de molens met rolringen in bovenkruiende kappen. Alleen ontbreekt er bij de paltrokmolen een keerkuip met neuten waardoor de rolring tijdens het kruien niet op de rolvloer zou blijven liggen. Om dat op te lossen is de rolring voorzien van een kraag met spoorstokken die als een fietsnaaf met spaken functioneert.
De rolring bestaat in dit geval uit 8 gelijke wagens, bestaande uit een binnen- en een buitenvelg die door kalven met elkaar gekoppeld zijn. Tussen deze kalven zijn steeds 6 rollen gelagerd met ijzeren asbouten en spieën. De rollenwagens zijn verder aan elkaar gekoppeld door op de zijkanten vastgespijkerde ijzeren banden. Sommige bouten van de kruirollen houden deze banden ook nog stevig bij elkaar. De spoorstokken zitten vastgespijkerd op- of geklampt tegen de binnenvelgen en de dammen.
De kraag is opgebouwd uit 4 platte platen die op de hoeken halfhouts inelkaar zijn gelaten, daarna is de plaat rondgezaagd en iets schuin aflopend geschaafd. Het spiegelgat van de kraag is ook rond gezaagd en iets ruimer dan de diameter op de koning. De spoorstokken zijn bovenop de kraag en op de kalven van de wagens vastgespijkerd.
De kruirollen zijn van iepenhout gedraaid. Bij het draaien wordt het hart van de stam net iets buiten het midden gelaten. Op deze wijze zal de rol, als hij door zwakte of droogte wil scheuren, nooit langs het gat in tweeën vallen maar stopt de scheur in het aanwezige hart. De rol blijft zo in ieder geval op zijn plaats en kan zelfs nog functioneren.
De belasting van de kruirollen. Bij de bovenkruiers moeten de kruirollen het volledige gewicht van de kap kunnen torsen. Samen met het wiekenkruis en de bovenas met wiel, een fors gewicht. Voorin de kap, vooral onder de voeghouten, zal de druk hoger zijn dan achterin. Hoe groter en zwaarder de kap was, des te meer kruirollen werden er vervaardigd. Bij de paltrokmolens geldt dit niet. Het bijna volle gewicht van de molen staat in het midden op de plaat van de koning. De paltrokmolen is aan de voorzijde iets zwaarder dan de achterzijde door het overhangende gewicht van het zware wiekenkruis. Dit overhangen wordt opgevangen door de kruirollen aan de voorzijde. Veelal zijn dit de rollen die zich, op dat moment, onder de voeghouten bevinden. Maar stel dat er achter op de zaaggrond een stevige stam is neergelegd en de achterste slee nog vol ligt met planken, dan neemt de druk op de voorste rollen af. Bij een stevige zaagwind wordt de molen door de wind letterlijk achterover geduwd, en word je bovenin de kap heen en weer geschud. Op dat moment krijgen de rollen alleen de klappen te verwerken van de deinende romp.
De bouw van de rollenwagens.
Het grootste deel van de onderdelen voor de rollenwagen.
Als eerste moet er een hele berg onderdelen worden gemaakt. Er passen 8 wagensegmenten in een cirkel. Dus zijn er nodig: 16 velgen, 56 kalven, 48 kruirollen, 16 ijzeren koppelstrippen, 48 rolasjes, 24 spoorstokken en 4 kraagplaten. Totaal 212 onderdelen, spijkertjes nog niet eens meegeteld. De mal boven op de foto wordt gebruikt om de velgen en de kalven samen te lijmen tot een rollenwagen. Sommige details laten zich niet makkelijk meer verkleinen. Om bijvoorbeeld houten nagels te maken van 0.5 mm rond gaat me iets te ver. Daarom moet de lijmpot soms bijspringen. De velgen zijn nat gemaakt en verhit. Daarna hebben ze 48 uur op een rond blok vastgeklemd gezeten waardoor ze in de juiste vorm bleven staan.
Het boren van de pengaten voor de kalven.
De pennetjes worden, op de met stoom voorgevormde velgen, met behulp van een werktekeningetje afgetekend en onder de boorkolom aangeboord en opgesleufd.
De bouwmal in gebruik.
De velgen en de dammen worden met houtlijm inelkaar gezet en in de mal onder lichte dwang in de juiste vorm gehouden. Nadat de wagen droog is worden de asgaten op de boorkolom geboord en de uiteinden op lengte afgekort.
= Het draaien van kruirollen. =
Molenmuseum, Ondermolen D, Schermerhorn.
Het draaien van kruirollen werd vroeger gedaan op een speciale rollendraaibank. Nou ja draaien... Er werd op deze bank, die in de museummolen in Schermerhorn staat, niet gedraaid maar geschaafd. De bank wordt aangedreven door een houten wiel met een slinger. Vanaf deze oude schijfloopplaat die als aandrijving fungeert loopt een lijntje of snaar naar de poelie achterop de bank waar tevens de kruirol op vast is gezet. Op de rollenbank liggen twee klossen die de diameter en de vorm van de rol bepalen. Op deze twee klossen ligt een reischaaf met twee handvatten. Tijdens het draaien wordt de schaaf op de ruwe rol gezet en rustig heen en weer gehaald. Als de reischaaf op de beide klossen is geland is de kruirol op maat.
Rollendraaibank
Hier boven nog een rollendraaibank. De aandrijving gaat hier direct over op de rol. De 'hamers' werden in de rondte geslingerd waardoor het draaiwerk in beweging bleef. Of hier ook werd geschaafd denk ik niet. Er ligt een balkje als support voor een draaibeitel voor de kruirol, en er hangen steekpassers aan de muur. Het maken van de rollen werd ook wel uitgevoerd door de gezinsleden van de molenaar.
Het draaien van de kruirollen voor het schaalmodel.
Het eerste blokje iepenhout staat ingespannen. Er moeten zo'n 10 kruirollen van één lengte gedraaid worden.
Met de guts wordt het blokje snel ruwweg rondgedraaid.
In de tweede behandeling naar een diameter van ca 12 mm.
Uiteindelijk wordt de gewenste maat van 10 mm. bereikt.
Met schuurpapier worden de oneffenheden gladgestreken en wordt het stokje overal even dik gemaakt.
De digitale schuifmaat blijft een onmisbaar meetinstrument. Hij geeft de maat op een honderdste millimeter aan.
Met een hele smalle beitel wordt het stokje verdeeld in de rolbreedtes van 1 cm.
Nu wordt er met de guts gedetailleerd. De kruirollen worden tonvormig rondgesneden.
Met schuurpapier worden de kruirollen mooi rond en glad.
Daarna wordt er weer met de smalle beitel een definitieve rolbreedte gestoken. Van echt diep afsteken was geen sprake. De druk tussen de centers was zo hoog dat het werkstuk soms voortijdig krom boog en uit de draaibank ontsnapte. Daarom werden de rolletjes pas op het einde op breedte gecorrigeerd. Zo'n 7 balkjes later had ik voldoende kruirollen die mijn goedkeuring konden dragen.
Met het cirkelzaagje zijn de rollen vlak en haaks afgekort. De asgaatjes kunnen worden geboord. Ook weer met behulp van een boormalletje waarbij het boorgaatje in de metalen strip in gesloten stand precies op het midden staat van de rol.Op de onderste foto zie je de rol klem zitten in het malgat. Van onderuit kan de rol weer omhoog gedrukt worden.
De rollen kunnen met de asjes in de wagens worden geplaatst en de wagens kunnen met de ijzeren strips worden gekoppeld.
▲top blad 4 door naar blad 5 ►
Bijgewerkt: 05-12-2016 /amsterdamblad04.html